Arti Tembang Macapat Dhandanggula

MAKALAH BASA JAWI

TEMBANG MACAPAT

DHANDANGGULA

Dipundamel Kagem Njangkepi

Tugas Basa Jawi

Semester I

Dening :

Catur Apin Subekti ( 05 )

Faris Akbar ( 11 )

Rahmanto Budi Prabowo ( 18 )

Kelas : X3

SEKOLAH MENENGAH ATAS

NEGERI 1 JETIS BANTUL

YOGYAKARTA

2009 / 2010

A.    PAMBUKA

Saking krentege manah kawula badhe cawe-cawe ngleluri macapat. Pramila kawula kumawantun ngaturaken cathetan ringkes bab macapat. Cathetan menika kaserat ing pangajab saged mbiyantu para kadang anggenipun nyinauni bab macapat.

Seratan menika senaosa ringkes ing pangajab sageda ngewrat sedaya sarinipun bab macapat.

Dumateng para kadang ingkang mumpuni ing babagan macapat, kita tansah angantu-antu sumbang surungipun amrih sampurnaning seratan menika. Wonten ing cap-capan salejenginpun kiranging tata, titi, saha titis anggen kawula ngaturaken seratan punika kawula namung titah sawantah nyuwun sih agunging samodra pangaksana. Nuwun.

1.      Dasar

-          Makalah punika dipundamel kagem njangkepi Tugas Basa Jawi Semester 1 kelas X3.

2.      Ancas

-          Saget dadosaken piwulangan budi pekerti kagem kulo lan panjenengan.

B.     PEMBAHASAN

1.      Materi Tembang Macapat

Macapat iku tembang tradhisional ing tanah Jawa. Macapat uga nular ana ing kabudayan Bali, Madura, lan Sundha. Yen sinawang saka kerata basa, macapat iku maknané maca papat-papat. Macané pancèn rinakit saben patang wanda (suku kata). Tembang iki kira-kira lagi ana ing pungkasaning jaman Majapahit lan wiwitan Walisanga nyekel kuwasa. Nanging iku ya durung mesthi, amarga ora ana tulisan gathuk kang bisa mesthèkaké. Macapat akeh dienggo ing sapérangan Sastra Jawa Tengahan lan Sastra Jawa Anyar. Yèn disandhingake karo Kakawin, aturan-aturan ing macapat luwih gampang. Kitab-kitab jaman Mataram Anyar, kaya Serat Wedhatama, Serat Wulangreh, Serat Wirid Hidayat Jati, Serat Kalatidha, lan liya-liyane dirakit nganggo tembang iki. Aturan-aturan iku ana ing:

·         Guru Gatra            : wilangan larik/gatra saben pada (bait).

·         Guru Wilangan      : wilangan wanda (suku kata) saben gatra.

·         Guru Lagu             : tibané swara wanda ing pungkasan ing saben gatra.

Déné, macapat dhéwé ana werna-werna. Lumrahé dipérang dadi telung jenis, yaiku:

Sekar Macapat utawa Sekar Alit

Macapat iki uga sinebut tembang macapat asli, kang umumé dienggo sumrambah ing ngendi-ngendi. Urut-urutané tembang Jawa iku padha karo lelakoning manungsa saka mulai bayi abang nganti tumekaning pati. Mungguh kaya mangkéné urut-urutané tembang kaya kang ing ngisor iki:

·         Maskumambang

Gambaraké jabang bayi sing isih ono kandhutané ibuné, sing durung kawruhan lanang utawa wadhon, Mas ateges durung weruh lanang utawa wadhon, kumambang ateges uripé ngambang nyang kandhutané ibuné.

·         Mijil

Ateges wis lair lan wis cetha priya utawa wanita.

·         Sinom

Ateges kanoman, minangka kalodhangan sing paling wigati kanggoné wong anom supaya bisa ngangsu kawruh sak akèh-akèhé.

·         Kinanthi

Saka tembung kanthi utawa nuntun kang ateges dituntun supaya bisa mlaku ngambah panguripan ing alam ndonya.

·         Asmarandana

Ateges rasa tresna, tresna marang liyan (priya lan wanita lan kosok baliné) kang kabèh mau wis dadi kodrat Ilahi.

·         Gambuh

Saka tembung jumbuh / sarujuk kang ateges yèn wis jumbuh / sarujuk banjur digathukaké antarane priya lan wanita sing padha nduwèni rasa tresna mau, ing pangangkah supaya bisaa urip bebrayan.

·         Dhandhanggula

Nggambaraké uripé wong kang lagi seneng-senengé, apa kang digayuh bisa kasembadan. Kelakon duwé sisihan / bojo, duwé anak, urip cukup kanggo sak kulawarga. Mula kuwi wong kang lagi bungah / bombong atine, bisa diarani lagu ndandanggula.

·         Durma

Saka tembung darma / wèwèh. Wong yen wis rumangsa kacukupan uripé, banjur tuwuh rasa welas asih marang kadang mitra liyané kang lagi nandhang kacintrakan, mula banjur tuwuh rasa kepéngin darma / wèwèh marang sapadha - padha. Kabèh mau disengkuyung uga saka piwulangé agama lan watak sosialé manungsa.

·         Pangkur

Saka tembung mungkur kang ateges nyingkiri hawa nepsu angkara murka. Kang dipikir tansah kepingin wèwèh marang sapadha - padha.

·         Megatruh

Saka tembung megat roh utawa pegat rohe / nyawane, awit wis titi wanciné katimbalan marak sowan mring Sing Maha Kuwasa.

·         Pocung

Yen wis dadi layon / mayit banjur dibungkus mori putih utawa dipocong sak durungé dikubur.

Sekar Madya utawa Sekar Tengahan

Macapat jenis iki kayadéné tembang Kidung kang asring dienggo rikala jaman Majapahit.

·         Jurudemung

·         Wirangrong

·         Balabak

Sekar Ageng

Sekar macapat Ageng (gedhé) mung ana siji, yaiku Girisa. Yen dideleng seka angèlé, sekar macapat ageng kaya tembang Kakawin ing jaman kuno.

Tabel Sekar

Supaya luwih gampang mbédakaké siji lan sijiné guru gatra, guru wilangan lan guru lagu saka tembang-tembang mau, bisa ditata jroning tabel kaya ing ngisor iki:

Sekar Macapat
Sekar Macapat	Guru gatra	Guru wilangan	Guru lagu
Mijil	6	10, 6, 10, 10, 6, 6	i, o, e, i, i ,u
Sinom	9	8, 8, 8, 8, 7, 8, 7, 8, 12	a, i, a, i, i, u ,a ,i, a
Dhandhanggula	10	10, 10, 8, 7, 9, 7, 6, 8, 12, 7	i, a, e, u, i, a, u ,a ,i, a
Kinanthi	6	8, 8, 8, 8, 8, 8, 8	u, i, a, i, a, i
Asmarandana	7	8, 8, 8, 8, 7, 8, 8	a, i, e, a, a, u, a
Durma	7	12, 7, 6, 7, 8, 5, 7,	a, i, a, a, i, a, i
Pangkur	7	8, 11, 8, 7, 12, 8, 8,	a, i, u, a, u, a, i
Maskumambang	4	12, 6, 8, 8	i, a, i, a, a
Pucung	4	12, 6, 8, 12	u, a, i, a
Jurudhemung	7	8, 8, 8, 8, 8, 8, 8	a, u, u, a, u, a, u
Wirangrong	6	8, 8, 10, 6, 7, 8	i, o, u, i, a, a
Balabak	6	12, 3, 12, 3, 12, 3	a, e, a, e, u, e
Gambuh	5	7, 10, 12, 8, 8	u, u, i, u, o
Megatruh	4	12, 8, 8, 8,	u, i, u, i, o
Girisa	8	8, 8, 8, 8, 8, 8, 8, 8,	a, a, a, a, a, a, a, a

2.      Tugas Tembang Macapat ( Dhandanggula )

Ing Kekayon wayang purwa kang kaprahe kasebut Gunungan, ana kono gambar
Macan, Bantheng, Kethek lan Manuk Merak. Kocape kuwi mujudake Sedulur
Papat mungguhing manungsa. Kewan cacah papat mau nggambarake nafsu
patang warna yaiku : Macan nggambarake nafsu Amarah, Bantheng
nggambarake nafsu Supiyah, Kethek nggambarake nafsu Aluamah, lan Manuk
Merak nggambarake nafsu Mutmainah

SEDULUR PAPAT LIMA PANCER 

Njupuk sumber saka Kitab Kidungan Purwajati seratane, diwiwiti saka tembang Dhandanggula kang cakepane mangkene:
Ana kidung ing kadang Marmati Amung tuwuh ing kuwasanira Nganakaken
saciptane Kakang Kawah puniku Kang rumeksa ing awak mami Anekakake
sedya Ing kuwasanipun Adhi Ari-Ari ingkang Memayungi laku kuwasanireki
Angenakken pangarah Ponang Getih ing rahina wengi Ngrerewangi ulah kang
kuwasa Andadekaken karsane Puser kuwasanipun Nguyu-uyu sabawa mami
Nuruti ing panedha Kuwasanireku Jangkep kadang ingsun papat Kalimane
wus dadi pancer sawiji Tunggal sawujud ingwang Ing tembang dhuwur iku
disebutake yen " Sedulur Papat " iku Marmati, Kawah, Ari-Ari, lan Getih
kang kaprahe diarani Rahsa. Kabeh kuwi mancer neng Puser (Udel) yaiku
mancer ing Bayi.

Cethane mancer marang uwonge kuwi. Geneya kok disebut Marmati, kakang
Kawah, Adhi Ari-Ari lan Rahsa kuwi? Marmati iku tegese Samar Mati !
lire yen wong wadon pas nggarbini ( hamil ) iku sadina-dina pikirane
uwas Samar Mati. Rasa uwas kawatir pralaya anane dhisik dhewe sadurunge
metune Kawah, Ari-Ari lan Rahsa kuwi mau, mulane Rasa Samar Mati iku
banjur dianggep minangka Sadulur Tuwa. Wong nggarbini yen pas babaran
kae, kang dhisik dhewe iku metune Banyu Kawah sak durunge laire bayi,
mula Kawah banjur dianggep Sadulur Tuwa kang lumrahe diarani Kakang
Kawah. Yen Kawah wis mancal medhal, banjur disusul laire bayi, sakwise
kuwi banjur disusul wetune Ari-Ari. Sarehne Ari-Ari iku metune sakwise
bayi lair, mulane Ari-Ari iku diarani Sedulur Enom lan kasebut Adhi
Ari-Ari Lamun ana wong babaran tartamtu ngetokake Rah ( Getih )
sapirang-pirang. Wetune Rah (Rahsa) iki uga ing wektu akhir, mula Rahsa
iku uga dianggep Sedulur Enom. Puser (Tali Plasenta) iku umume PUPAK
yen bayi wis umur pitung dina. Puser kang copot saka udel kuwi uga
dianggep Sedulure bayi. Iki dianggep Pancer pusate Sedulur Papat. Mula
banjur tuwuh unen-unen " SEDULUR PAPAT LIMA PANCER " Ing Kekayon wayang
purwa kang kaprahe kasebut Gunungan, ana kono gambar Macan, Bantheng,
Kethek lan Manuk Merak. Kocape kuwi mujudake Sedulur Papat mungguhing
manungsa.

Kewan cacah papat mau nggambarake nafsu patang warna yaiku : Macan
nggambarake nafsu Amarah, Bantheng nggambarake nafsu Supiyah, Kethek
nggambarake nafsu Aluamah, lan Manuk Merak nggambarake nafsu Mutmainah
kang kabeh mau bisa dibabarake kaya ukara ing ngisor iki: Amarah : Yen
manungsa ngetutake amarah iku tartamtu tansaya bengkerengan lan padudon
wae, bisa-bisa manungsa koncatan kasabaran ,kamangka sabar iku mujudake
alat kanggo nyaketake dhiri marang Allah SWT. Supiyah / Kaendahan :
Manungsa kuwi umume seneng marang kang sarwa endah yaiku wanita
(asmara). Mula manungsa kang kabulet nafsu asmara digambarake bisa
ngobong jagad. Aluamah / Srakah : Manungsa kuwi umume padha nduweni
rasa srakah lan aluamah, mula kuwi yen ora dikendaleni, manungsa
kepengine bisa urip nganti pitung turunan. Mutmainah / Kautaman :
Senajan kuwi kautaman utawa kabecikan, nanging yen ngluwihi wates ya
tetep ora becik.

3.      Tuladha Tembang Macapat

Mijil Poma kaki padha dipun eling Ing pitutur ingong Sira uga satriya arane Kudu anteng jatmika ing budi Ruruh sarta wasis Samubarang tanduk	Maskumambang Maratani mring anak putu ing wuri Den padha prayitna Ajana kang kuma wani Mring biyung tanapi bapa
Sinom Nulada laku utama Tumraping wong tanah Jawi Wong Agung ing Ngeksianda Panembahan Senapati Kepati amarsudi Sudaning hawa lan nenpsu Pinesu tapa brata Tanapi ing siyang ratri Amemangun karyenak tyas ing sasama	Durma Ingkang eling iku ngeling ana marang Sanak kadang kang lali Den nedya raharja Mangkono tindak ira Yen tan nggugu iya uwis Teka meneng amung aja sok ngrasani
Kinanthi Saranane wong yun luhung Betah tapa kurang guling Elinga solah jatmika Yen wicara kudu manis Murih sengseming sasama Samaning manungsa sami	Pangkur Sekar pangkur kang winarna Lelabuhan kang kanggo wong ngaurip Ala lan becik puniku Prayoga kawruh ana Adat waton punika dipun kadulu Miwah ingkang tata krama Den kaesthi siyang ratri
Dhandanggula Lamun sira anggeguru kaki Amiliha manungsa kang nyata Ingkang becik martabate Sarta kang wruh ing hukum Kang ngibadah lan kang wirangi Sokur oleh wong tapa Ingkang wus amungkul Tan mikir pawewehing lyan Iku pantes sira guranana kaki Sartane kawruh ana	Megatruh Para janma sajroning jaman pakewuh Kasudra nira andadi Dahurune saya ndarung Keh tyas mirong murang margi Kasetyan wus nora katon
Asmaradana Aja turu sore kaki Ana dewa nganglang jagal Nyangking bokor kencanane Isine donga tetulak Sandang kalawan pangan Yaiku bageyanipun Wong melek sabar narima	Pocung Ngelmu iku kalakone kanthi laku Lekase lawankas Tegese kas nyantosani Setya budya pangekese dur angkara
Gambuh Aja nganti kabanjur Barang polah kang nora jujur Yen kabanjur sayekti kojur tan becik Becik ngupayaa iku Pitutur ingkang sayektos

4.      Isi Lan Kaitan Tembang Macapat

Dhandanggula

Dhandhanggula iku salah sijine tembang macapat kang isine 'pengarepan utawa pengajap kang becik. Dhandhang iku pengarep-arep. Mula saka kuwi, tembang kang nganggo metrum Dhandhanggula uga nduwe isi kang legi kaya dene gula. Akeh pitutur kuna kang nganggo jenis iki.

Ana uga kang nyoba othak-athik gathuk karo sawijining raja ing jaman Kadiri, Dhandhanggendhis. Seka othak-athik iki banjur kinira yen tembang iki digawe nalika jaman Kadhiri. Gendhis uga nduwe arti gula.

10-i
10-a
8 -é
7 -u
9 -i
7 -a
6 -u
8 -a
12-i
7 -a

C.    PANUTUP

Saking cariyos kala wau saget dipunpendhet piwulang :

1.      Dudutan

Macapat iku tembang tradhisional ing tanah Jawa. Yen sinawang saka kerata basa, macapat iku maknané maca papat-papat.

Dhandhanggula iku salah sijine tembang macapat kang isine 'pengarepan utawa pengajap kang becik. Dhandhang iku pengarep-arep. Mula saka kuwi, tembang kang nganggo metrum Dhandhanggula uga nduwe isi kang legi kaya dene gula. Akeh pitutur kuna kang nganggo jenis iki.

2.      Pituduh

-          Pramila mangga kita ngleluri budaya jawi, tuladhanipun nembang macapat.